Η αρχιτεκτονική της μόδας

Μόδες που πρωτοεμφανίζονται πρώτα στα ακριβά νότια και βόρεια προάστια και μετά από χρόνια κάνουν σιγά σιγά την εμφάνισή τους και στις άλλες γειτονιές του Λεκανοπεδίου. Οι πλούσιες μεγαλοαστικές περιοχές δίνουν το παράδειγμα και οι άλλες προσπαθούν ασθμαίνοντας να τις μιμηθούν. Τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα είναι εκείνα που επιθυμούν διακαώς να διαφέρουν. Υιοθετούν τη νέα αρχιτεκτονική μόδα προκειμένου να μη μοιάζουν καθ’ οιονδήποτε τρόπο με τα φτωχότερα στρώματα και με μόδες που τις θεωρούν ξεπερασμένες. Γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι πρώτα επιβάλλεται το κοινωνικό πρότυπο και μετά ακολουθεί το αρχιτεκτονικό πρότυπο. Η αρχιτεκτονική πάντοτε ακολουθεί τις κοινωνικές αλλαγές και σχεδόν ποτέ δεν προηγείται αυτών, όπως πολλοί αρχιτέκτονες φαντασιώνονται, ότι τάχατες τα κτίρια που σχεδιάζουν προηγούνται της εποχής τους και ανήκουν στη λεγόμενη πρωτοπορία (avant garde) της αρχιτεκτονικής.

Ο Georg Simmel στο βιβλίο του «Η μόδα» αναφέρει: «Οι μόδες είναι πάντα μόδες των κοινωνικών τάξεων, με το ότι οι μόδες του ανώτερου στρώματος διαφοροποιούνται από αυτές του κατώτερου και εγκαταλείπονται εν ριπή οφθαλμού μόλις το τελευταίο αρχίζει να τις ιδιοποιείται. [...] Διότι από τη φύση τους οι κατώτερες τάξεις εποφθαλμιούν την κοινωνική ανέλιξη και αγωνίζονται γι’ αυτήν, την οποία και κατορθώνουν ταχύτερα στα πεδία που υπάγονται στη μόδα, αφού αυτά τις περισσότερες φορές είναι προσβάσιμα στην εξωτερική μίμηση».¹

Αν ανατρέξουμε, μάλιστα, στην ιστορία της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής, θα διαπιστώσουμε πως το φαινόμενο αυτό δεν αποτελεί ιδιαιτερότητα μόνο της εποχής μας, αλλά το συναντάμε σε όλες τις ιστορικές περιόδους. Τα παλιά αθηναϊκά σπίτια τα αντικατέστησαν τα αστικά νεοκλασικά που αποτέλεσαν το κοινωνικό και αρχιτεκτονικό πρότυπο στο δεύτερο μισό του 19ου αι. Σιγά σιγά άρχισαν να χτίζονται τα λαϊκά νεοκλασικά με φτηνότερα υλικά και φτωχότερο διάκοσμο στις γειτονιές της Αθήνας. Ακολούθησαν οι αστικές μεσοπολεμικές πολυκατοικίες που απευθύνονταν πάλι στη μεγαλοαστική τάξη των Αθηναίων, η οποία υιοθέτησε ξανά τα ευρωπαϊκά πρότυπα και κάποια χρόνια μετά, πάλι τα λαϊκά στρώματα άρχισαν να μιμούνται και αυτό το νέο αρχιτεκτονικό στιλ. Αντίστοιχα, τη δεκαετία του 1960, παρατηρούμε μια επανάληψη του φαινομένου, τούτη τη φορά με κτίρια που μιμούνταν εκείνα του μοντέρνου κινήματος και τα οποία είχαν σχεδιάσει σημαντικές προσωπικότητες αρχιτεκτόνων εκείνης της εποχής, όπως ο Le Corbusier, o Mies van der Rohe κ.ά.

Εχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον το γεγονός ότι σε κάθε τέτοια ιστορική περίοδο η κατασκευή των πρώτων κτιρίων κόστιζε πολύ ακριβά, αφού δεν υπήρχαν εξειδικευμένα συνεργεία να ασχοληθούν με το νέο είδος οικοδόμησης και τους νεωτερισμούς που αυτό εισήγε στην τοπική μαστορική. Μόλις περνούσαν τα χρόνια, όμως, ο νέος τρόπος κατασκευής γινόταν κτήμα πολύ περισσότερων μαστόρων και οι τιμές σταδιακά υποχωρούσαν, με αποτέλεσμα να μπορούν να χτίζονται αντίστοιχα κτίρια και στις φτωχότερες γειτονιές, έστω και πολύ απλούστερα από το αρχιτεκτονικό πρότυπο που μιμούνταν. Ασχετα αν σήμερα βλέπουμε πολλά τέτοια ταπεινά λαϊκά χτίσματα να είναι πολύ ωραιότερα και πιο ανθρώπινα από το μεγαλοαστικό πρότυπό τους.

Συχνά κρατούσαν τη συνθετική δομή συγκρότησης του χώρου από το παρελθόν, όπως, για παράδειγμα, την οργάνωση της κτιριακής μάζας γύρω από εσωτερικές αυλές, και το μόνο που άλλαζαν ήταν το εξωτερικό ρούχο που φορούσαν στο σώμα τους. Ορισμένα, μάλιστα, κρατούσαν μορφολογικά στοιχεία και από την προηγούμενη περίοδο, με αποτέλεσμα να διακρίνεις συχνά πάνω στις όψεις του ίδιου κτιρίου μια συνύπαρξη αρχιτεκτονικών λεξιλογίων τόσο του χθες όσο και του νεοεμφανιζόμενου κάθε φορά αρχιτεκτονικού στιλ.

Το γεγονός αυτό αποτελεί κι ένα μεγάλο δίδαγμα για τη δουλειά μας. Η καλή αρχιτεκτονική δεν εξαρτάται μόνον από την εξωτερική μορφή ή το είδος των υλικών από τα οποία είναι φτιαγμένη, αλλά από το πόσο οικείος, άνετος και ευχάριστος είναι ο αρχιτεκτονικός χώρος σ’ αυτούς που τον κατοικούν. Τα διάφορα στιλ και οι εκάστοτε μόδες δεν σημαίνουν τελικά τίποτα ουσιαστικό στον τρόπο που βιώνουμε τον χώρο. Αλλωστε, όπως σημειώνει πολύ εύστοχα ο Gaston Bachelard, «ο βιωμένος χώρος υπερβαίνει τον γεωμετρικό χώρο».²

Οσο η αρχιτεκτονική πορεύεται απαγκιστρωμένη από τις μόδες των καιρών και ο αρχιτέκτονας πασχίζει με τη δουλειά του να βρει λύσεις για τις πραγματικές και όχι πλασματικές ανάγκες των εργοδοτών του, τότε μπορεί μέσα στο πέρασμα του χρόνου η αρχιτεκτονική του να ’χει κάτι να πει, όχι μόνο στην εποχή του, αλλά ίσως και στις άλλες εποχές. Να γίνει, δηλαδή, πραγματικό «Δοχείο» μέσα στο οποίο φωλιάζει ανεμπόδιστα η ζωή.

Σημειώσεις:
1. Georg Simmel, «Η μόδα», Πλέθρον, Αθήνα 2018.
2. Gaston Bachelard, «Η ποιητική του χώρου», Χατζηνικολή, Αθήνα 1982.

*Αρχιτέκτων-ομότιμος καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ